Οι οικογένειες των ηρώων αισθάνονται την ανάγκη να ευχαριστήσουν θερμά τον δήμο Μαλεβιζίου και όλους όσους παρευρέθησαν  για να αποτίσουν φόρο τιμής στην εθελοθυσία των δύο αγωνιστών.

Ιδιαίτερα ευχαριστούν την κεντρική ομιλήτρια της εκδήλωσης κα Κουναλάκη Αικατερίνη ερευνήτρια του Γεωπονικού Παν/μιου Αθηνών για την εμπεριστατωμένη ιστορική προσέγγιση της μάχης.

Αναλυτικά ο λόγος έχει ως εξής:

Εκλεκτοί παρευρισκόμενοι,

Κυρίες και κύριοι,

Ιέρεια η μνήμη, βαστά τα άχραντα μυστήρια και μας επιβάλλει, να κρατήσουμε και εμείς άσβεστη τη λαμπάδα ώστε να μη σβήσει ποτέ από τη σκέψη μας, τους τιμημένους αγωνιστές, ο ανελέητος χρόνος.

Και πάλι το κάλεσμά μας, το σημερινό, για την πνευματική συμμετοχή μας, στο μυσταγωγικό λιτάνεμα των θείων μορφών, που έπεσαν στα ματωμένα τούτα χώματα .

Και πάλι στο προσκλητήριο του «Δεύτε λάβετε φως».

Όταν κάποιοι άνθρωποι προσφέρουν τη ζωή τους ολοκαύτωμα στο βωμό της ανεξαρτησίας και της εθνικής υπερηφάνειας και με το τίμιο αίμα τους ποτίζουν το πολυτίμητο δένδρο της ελευθερίας, όποιος δεν τους σκέπτεται και δεν επισκέπτεται τον ιερό χώρο της θυσίας τους, με τον απαιτούμενο σεβασμό, είναι σαν να τους ξανασκοτώνει και το έγκλημα, τούτη τη φορά, είναι ειδεχθέστερο και ταπεινότερο.

Όταν οι μνήμες της Ιστορίας δεν συντηρούνται, χάνεται αυτό, που ο Θουκυδίδης ορίζει ηθική ενότητα. 

Η σημερινή εκδήλωση, υπερασπίζεται με σθένος την ιστορία μας, σέβεται απόλυτα τη μνήμη των μαρτύρων της λευτεριάς, φέρνει στην επικαιρότητα το παρελθόν και δείχνει στους βλαστούς της Κοινωνίας μας, στη Νεολαία μας, το δρόμο, που χάραξαν ένδοξες και τιμημένες παλιές μορφές.

Κυρίες και κύριοι,

Ερχόμαστε τώρα, στη θλιβερή εκείνη ημέρα ,στην αρχή του φθινοπώρου του 1944. 

Τα δείγματα κατάρρευσης του Γʼ Ράιχ, αρχίζουν πλέον να γίνονται περισσότερο από ορατά. Οι Γερμανοί στην περιοχή του Ηρακλείου συμπτύσσονται μεθοδικά οργανώνοντας την έξοδό τους προς τη Σούδα και τα Χανιά. Ικανές δυνάμεις τους όμως, υπό μορφή οπισθοφυλακής, παραμένουν ακόμη στην Αγία Βαρβάρα και στις Δαφνές, ενώ ένα τάγμα τους έχει στρατοπεδεύσει στην Τύλισο. 

Είναι στεναχωρημένοι, φοβισμένοι και ως εκ τούτου πολύ επικίνδυνοι. Με την παραμικρή κίνηση σκοτώνουν, χωρίς ουσιαστικό λόγο και αιτία.

Ο Γωνιανός Συνταγματάρχης Ανδρέας Εμμ. Νάθενας, που μόλις έχει έλθει από τη Μέση Ανατολή με την επίσημη εντολή της εξόριστης Ελληνικής Κυβέρνησης και του Συμμαχικού Στρατηγείου του Καϊρου να αναλάβει τη στρατιωτική διοίκηση, βρίσκεται ήδη μέσα στην πόλη του Ηρακλείου, έχοντας αποκαταστήσει την επαφή με τα Αντάρτικα Σώματα. Στην περιοχή του Ηρακλείου βρίσκεται επίσης μια ομάδα Άγγλων Αξιωματικών – Συνδέσμων, υπό τον Αντισυνταγματάρχη Τόμ και τον Ταγματάρχη Ρένδελ [Αλέξη].

Οι Εγγλέζοι εκτίμησαν λαθεμένα ότι οι Γερμανοί υποχωρούσαν με μεγάλη σπουδή και για το λόγο αυτό ζήτησαν από τα Αντάρτικα Σώματα να πλησιάσουν στην πόλη, χωρίς να ενημερώσουν τον Έλληνα Στρατιωτικό Διοικητή που είχε δώσει ήδη διαφορετικές διαταγές.

Ο Συνταγματάρχης Νάθενας , μετά από έντονο διαπληκτισμό με τους Εγγλέζους, ακυρώνει το σχέδιό τους για την είσοδο κρυφά 50 οπλοφόρων στο Ηράκλειο, που θα δραστηριοποιούνταν στην περίπτωση που οι Γερμανοί προσπαθούσαν νʼ ανατινάξουν το λιμάνι ή άλλες ζωτικής σημασίας εγκαταστάσεις. Κρίθηκε σαν επιπόλαιο, αμελέτητο και ριψοκίνδυνο, χωρίς ίχνος δυνατότητας επιτυχίας. Αν μάλιστα εφαρμοζόταν στην πράξη, πέρα από το γεγονός ότι θα θυσιάζονταν μάταια οι άνδρες, η πόλη θα γνώριζε την ολοκληρωτική καταστροφή. 

Δεν μπόρεσε όμως να προλάβει τη μετακίνηση των ένοπλων αντάρτικων ομάδων που ήδη είχε συντελεσθεί στις παρυφές της πόλης.

Πάνοπλοι Γερμανοί με βαρύ οπλισμό, τανκς, κανόνια, όλμους και πολυβόλα, αναπτύσσονται στη Σταυρακιανή Καμάρα και στα Γιοφυράκια και εξαναγκάζουν, κάτω από καταιγιστικά πυρά, τους αντάρτες να υποχωρήσουν εσπευσμένα από το Μετόχι Λιναρδάκη, προς τα ριζοβούνια του μοναστηριού Γοργολαϊνη. 

Η ενοποιημένη ομάδα των Ανωγείων υπό το Χριστομιχάλη Ξυλούρη και των Γωνιών – Κορφών, υπό τον Ανδρέα Γ. Νάθενα [Συγγρό], υποχωρεί στη θέση «Ξύπετρα» Καβροχωρίου, όπου εντοπίζει και καταστρέφει ένα έρπον τηλεφωνικό καλώδιο των Γερμανών, αποκόπτοντας την επικοινωνία του Γερμανικού Τάγματος της Τυλίσου με το Ηράκλειο. 

Ο Χριστομιχάλης δίδει εντολή να στρατοπεδεύσουν στο σημείο εκείνο, όπου αφού εγκαθιστούν σκοπιές ξεκουράζονται.

Ο αρχηγός της Γωνιανής ομάδας Θωμάς Γ. Νάθενας διαβλέπει τον κίνδυνο και ζητά από το σύντεκνό του Χριστομιχάλη [είχε βαφτισμένο τον ανηψιό του Στελιανό, γιο του αδερφού του Λουκά], νʼ απομακρυνθούν από το επικίνδυνο σημείο και νʼ ακροβολιστούν στα αντερείσματα του Ψηλορείτη, όπως εξάλλου ήταν και η διαταγή του Στρατιωτικού Διοικητή.

 Δυστυχώς, δεν εισακούσθηκε. 

Τελικά ο Θωμάς Νάθενας με το μεγαλύτερο μέρος της Γωνιανής ομάδας απομακρύνθηκε. 

( Ήταν η μέρα του Τιμίου Σταυρού,14 Σεπτεμβριου1944.) 

Στα Ξύπετρα παρέμειναν μεταξύ των άλλων ο αδερφός του Ανδρέας Νάθενας [Συγγρός] και ο ανιψιός του Χαρίλαος Νάθενας ,οι σκοποί που εγκατέστησε ο Χριστομιχάλης για να προστατεύουν την ομάδα. 

Μη διαβλέποντες ορατό κίνδυνο, εισέρχονται σε παρακείμενο αμπέλι ψάχνοντας να βρουν καμπανούς και υπολείμματα σταφυλιών, καθώς ήταν πεινασμένοι. 

Δεν πρόσεξαν λοιπόν τη Διμοιρία των 14 Γερμανών που πλησίαζαν προσεκτικά από τη μεριά της Τυλίσου ακολουθώντας το τηλεφωνικό καλώδιο. 

Οι αντάρτες αιφνιδιάζονται. Πολλοί φεύγουν σε χαμηλότερες ασφαλείς θέσεις. 

Το πολυβόλο των Γερμανών σπέρνει το θάνατο. 

Σκοτώνεται ο Ανωγειανός Εμμανουήλ Ι. Κουνάλης ή Μάστορας, μαχόμενος όρθιος, χωρίς καμιά προφύλαξη. Σκοτώνεται επίσης ο αρχηγός της ομάδας Γωνιών – Κορφών, Ανδρέας Γ. Νάθενας, ο επονομαζόμενος «Συγγρός». 

Διαβλέποντας τον τρομερό κίνδυνο αποδεκατισμού ολόκληρης της ομάδας από το φονικότατο πολυβόλο, ο ίδιος ο Χριστομιχάλης Ξυλούρης και ο ανηψιός του Συγγρού, ο Χαρίλαος Νάθενας ,σκοτώνουν το Γερμανό πολυβολητή. Από κει και πέρα οι αντάρτες αντεπιτέθηκαν σφοδρά με περισσή ανδρεία, χωρίς άλλη απώλεια και εξολόθρευσαν στη κυριολεξία το γερμανικό απόσπασμα. Από τους 14 Γερμανούς, σκοτώθηκαν επιτόπου οι 13. Μόνο ένας κατάφερε να διαφύγει προς την Τύλισο, επειδή είχε παραμείνει πιο πίσω. 

Με την ευκαιρία που μας δίδει η σημερινή αναφορά μνήμης, ας μου επιτρέψετε να προσθέσω λίγα ακόμη προσωπικά στοιχεία για τους ήρωες νεκρούς  και τις οικογένειές τους.

Ο Γωνιανός Ανδρέας Γ. Νάθενας ή Συγγρός, πήρε το συγκεκριμένο ψευδώνυμο από το γεγονός ότι ήταν πολύ φιλότιμος, φίλευε, φιλοξενούσε και ευεργετούσε όποιους και όποτε μπορούσε, όπως ο μεγάλος εθνικός μας ευεργέτης Συγγρός. Παντρεύτηκε στις Κορφές όπου και κατοίκησε με τη Μαρία Αλατζά και απέκτησαν 4 παιδιά 

[2 γιούς και 2 θυγατέρες]. 

Όταν πέφτανε οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές, το Μάη του 1941, ο Συγγρός πήγε στον Κρουσώνα, χειροδίκησε κατά του φρουρού - χωροφύλακα και μαζί με άλλους Κρουσανιώτες και Κορφιανούς, έσπασαν την αποθήκη όπου φυλάσσονταν 500 τουφέκια για τις ανάγκες του στρατού και πήραν οπλισμό, με τον οποίο πολέμησαν επί πολλές ημέρες στη Μάχη της Κρήτης. 

Επειδή ο Διοικητής του Σταθμού Κρουσώνα [Μαράκης, από τα νοτικά του Ρεθύμνου] δεν κατέδωσε στους Γερμανούς τους πρωταίτιους της αρπαγής του οπλισμού, μαρτύρησε αυτός σε λίγες μέρες στη φυλακή της Αγυιάς όπου μεταφέρθηκε. Υπήρξε από τους πρώτους πατριώτες Μάρτυρες της Κρήτης.

Το επεισόδιο αυτό και οι αγώνες των Ναθένα κατά του κατακτητή, άνοιξαν μεγάλη βεντέτα με τους Γερμανούς Στις 2 – 3 Σεπτεμβρίου 1942, σκοτώσανε το Στελιανό, γιο του Λουκά Νάθενα, ανηψιό του Συγγρού και βαφτισιμιό του Χριστομιχάλη Ξυλούρη, σε ηλικία μόλις 23 χρόνων, πάνω από το χωριό Πυργού. 

Ακολούθως σκοτώσανε στην πλατεία των Κορφών στις 

13 Δεκεμβριου1943, τον Νικόλαο Νάθενα, γιο επίσης του Λουκά, σε ηλικία 32 χρόνων. 

Ο ίδιος ο Λουκάς φυγοδικούσε στην περιοχή της «Συκιάς», στο Γωνιανό Αόρι. Εκεί αρρώστησε από άνθρακα. Δεν μπορούσε όμως να πάει στο νοσοκομείο στο Ηράκλειο, γιατί είχε προγραφεί από τους Γερμανούς κι η κατάσταση του επιδεινώθηκε .

Στα τελευταία του, κατάφερε να καταφύγει στην Κλινική του Γιαμαλάκη, όπου, παρά την συνεχή παρακολούθηση άφησε την τελευταία του πνοή. 

Για να κορέσουν την άσβηστη δίψα τους για αίμα οι Γερμανοί, σκότωσαν ένα βοσκό του Ναθενα (Συγγρού) στην περιοχή των Κορφών ονόματι Νύχταρη από χωριό του Μυλοποτάμου.

Ένας άλλος μεγάλος νεκρός του αγώνα, από την ηρωική οικογένεια των Ναθένα ήταν και ο Γιάννης, ο επονομαζόμενος Γιαγκός, αδερφός του Λουκά, του Συγγρού και του Θωμά Νάθενα. 

Πολέμησε με απαράμιλλο θάρρος κατά την πτώση των Γερμανών αλεξιπτωτιστών και τραυματίστηκε βαριά στη  διασταύρωση της Ροδιάς κοντά στο σημερινό κέντρο Κουρήτες. Μια ριπή πολυβόλου του αχρήστευσε και τα δυο του πόδια κι έκτοτε κυκλοφορούσε με πατερίτσες. 

Τελικά σκοτώθηκε από τους Γερμανούς σε ηλικία 37 – 38 χρονών, το καλοκαίρι του 1943, ενώ προσπαθούσε να κατέβει από την εξωτερική πετρόσκαλα του σπιτιού του στις Γωνιές. Ο Γερμανός φονιάς του τον πυροβόλησε από τη θέση «Αλωνάκι», στον αμαξιτό δρόμο κάτω από το χωριό και από απόσταση πάνω από 300 μέτρα.

Ο Συγγρός από την άλλη στα τέλη του 1943, βοηθούμενος από την Εθνική Αντίσταση και τους συνδέσμους των συμμάχων, φυγαδεύτηκε στη Μέση Ανατολή, γιατί ο κλοιός των Γερμανών γύρω του  έσφιγγε ολοένα και περισσότερο. Η οικογένειά του δεν γνώριζε το παραμικρό για την φυγάδευση του και τον θεωρούσε χαμένο. 

Επέστρεψε στην Κρήτη μαζί με τον πρωτοξάδερφό του Συνταγματάρχη Ανδρέα Ε. Νάθενα, εντεταλμένο Στρατιωτικό Διοικητή Ηρακλείου, τη βραδιά που οι Γερμανοί καίγανε τʼ Ανώγεια. 

Ήλθε για να πέσει ηρωικά στη μάχη στα Ξύπετρα …

Ο Εμμανουήλ Ι. Κουνάλης ή Μάστορας, γεννήθηκε στ Ανώγεια και ήταν φιλοπρόοδο και ανήσυχο πνεύμα. Είχε εγκαταστήσει έναν μηχανικό κυλινδρόμυλο στ Ανώγεια, ν αλέθει το λίγο κριθάρι που υπήρχε στην περιοχή και να σώσει από το λιμό τους κατοίκους. 

Λέγεται μάλιστα ότι τα μηχανήματα τα μεταφέρανε οι χωριανοί του στα χέρια από τη θέση «Κυλιστός» όπου τελείωνε ο αμαξιτός δρόμος, ως τα Ανώγεια. Η γυναίκα του Δήμητρα καταγόταν από την Αίγινα και με μια ραπτομηχανή του χεριού, έραβε, επιδιόρθωνε και μπάλωνε αφιλοκερδώς τα φτωχικά ενδύματα των Ανωγειανών της εποχής. Απέκτησαν έναν γιο. 

 Ο Εμμανουήλ Ι. Κουνάλης έλαβε μέρος στη μάχη της Κρήτης επικεφαλής 20 Ανωγειανών και συγκεκριμένα στις μάχες που έγιναν στην περιοχή Τσαλικάκι μετόχι και μετόχι Κεφαλογιάννη.

Μετά την κατάληψη της Κρήτης και κατά την πρώτη επίσκεψη των γερμανών στ Ανώγεια στις 24-25 Ιανουαρίου του 1942 συνελήφθη με άλλους Ανωγειανούς στην πλατεία «Αρμί», όπου είχαν συγκεντρωθεί όλοι οι κάτοικοι, με τις κατηγορίες 

1-ότι έλαβε μέρος στην μάχη της Κρήτης, 

2-ότι κατείχε παρανόμως όπλα και πυρομαχικά 

και 3- ότι περιέθαλπε Άγγλους κομάντος 

Φυλακίστηκε από την ΓΚΕΣΤΑΜΠΟ στις λεγόμενες 

’’ Κάτω φυλακές’’ στο σημερινό πάρκο του Θεοτοκόπουλου και μετά από πολλές κακουχίες ελευθερώθηκε τελικά στις 4/3/1942.

Στη μάχη στα Ξύπετρα και μετά την καταστροφή των Ανωγείων στις 14-15/09/1944 πολέμησε επίσης ο αδερφός του Κων/νος. Η οικογένεια των Κουνάληδων όμως θρήνησε άλλους 4 ηρωικούς νεκρούς την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής:

Τα αδέρφια Βασίλη και Μιχάλη Κουνάλη του Εμμανουήλ, που πιάστηκαν μαζί με άλλους Ανωγειανούς στο οροπέδιο της Νίδας, αιχμάλωτοι και τα κοπάδια λεηλατηθήκαν από τους Γερμανούς .Οδηγούνται όμηροι στα Χανιά, στις φύλακες τις Άγιας, μαζί με άλλους Ανωγειανούς και από κει επιβιβάζονται σε πλοίο με προορισμό τα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το πλοίο βυθίζεται από αγγλικά αεροπλάνα έξω από τη Σούδα και όσοι βρισκόταν σ’ αυτό σκοτώθηκαν ή πνίγηκαν, πλην ολίγων Ιταλών που γνώριζαν κολύμπι και διασώθηκαν. 

Σκοτώθηκαν επίσης ο Αριστομένης Κουνάλης, γιος του προαναφερόμενου Βασίλη, μαζί με τον Ευάγγελο Κουνάλη του Θεοδώρου, που συνελήφθησαν από τους Γερμανούς  στο Λαράνι να φέρουν πάνω τους από ένα γερμανικό πιστόλι ο καθένας και εκτελέσθηκαν επί τόπου.

Αυτόπτης μάρτυρας της εκτελέσεως ο Γεώργιος Μανουσάκης διηγήθηκε ότι κατά την προσπάθεια των εκτελεστών να δέσουν τα μάτια των μελλοθάνατων ο Αριστομένης Βασιλείου Κουνάλης αρνήθηκε να του δέσουν τα μάτια και κλώτσησε τον εκτελεστή με τα πόδια του.

Κυρίες και κύριοι,

 72 ολόκληρα χρόνια μετά την ηρωική αυτή θυσία, αναλογιζόμαστε και πρέπει να αναλογιστούμε πού βρισκόμαστε. 

Με θλίψη διαπιστώνουμε ότι ό,τι κερδήθηκε με τόσους αγώνες και θυσίες στον πόλεμο, χάθηκε και χάνεται σε καιρό ειρήνης. Δεν μπόρεσαν με τα όπλα να μας κρατήσουν κατακτημένους, με τις θηριωδίες τους να μας αφανίσουν. 

Όμως επιτρέψαμε τώρα να τους υποταχτούμε και να αφανιζόμαστε οικονομικά και να ξεπουλάμε την πατρίδα μας, τη πολυθρύλητη Ελλάδα μας, γιατί ξεχάσαμε ότι είμαστε από καλή γενιά, ξεχάσαμε ότι είμαστε ένας περιούσιος λαός με μακραίωνη ιστορία και λαμπρό πολιτισμό ,γιατί ο καθένας πια δουλεύει για το προσωπικό του μόνο συμφέρον, εξυπηρετώντας κάποιοι ταυτόχρονα και άλλα ξένα και ισχυρά συμφέροντα.

Παρηγορούμαστε όμως εμείς με το χρέος να θυμόμαστε και να τιμούμε πάντα τους δικούς μας που εκτελέστηκαν προσπαθώντας να υπερασπιστούν τα λιγοστά υπάρχοντά τους, την περιουσία τους, τα σπίτια τους, την οικογένειά τους, τον τόπο μας.

Στο χώρο αυτό όπου είναι στημένο το μνημείο τους, με ευλάβεια και ταπεινοφροσύνη, αποθέτουμε φόρο τιμής που αξίζει στους Ήρωες και δεσμευόμαστε να διατηρήσουμε ζωντανό το μήνυμα της θυσίας τους.

Και πάλι στο μνήμα της αθανασίας τους, μεταφερόμαστε νοερά, ταπεινοί προσκυνητές, με ευλάβεια και προσοχή, για να καταθέσουμε τα μύρα της ευγνωμοσύνης μας.

Στις ηρωικές μορφές τους, που ενσαρκώνουν τη φιλοτιμία, την αγωνιστικότητα, την υπερηφάνεια, τον πατριωτισμό ολόκληρης της Μεγαλονήσου, αιώνια η ευλάβειά μας. Περηφάνια μας, η προσφορά τους. Καύχημα της Κρήτης ο θάνατός τους. Τίμημα της λευτεριάς η θυσία τους. Οι τάφοι τους προσκύνημα. Η ανάμνησή τους μοιρολόι, έστω κι αν δεν δικαιώθηκαν όλες οι πτυχές του αγώνα τους.

Αιωνία ας είναι η μνήμη τους!»