«Λένε ότι ο Κούνδουρος είναι ατίθασος, είναι ασυμβίβαστος. Δεν είναι εύκολο να αποφύγεις την παγίδα. Ημουν περήφανος γιατί ήταν η γενιά μου περήφανη. Δεν μου στοίχισε. Νικητής βγήκα και από τα πείσματά μου και από την περηφάνια μου και από τις εγωπάθειές μου και από τη φιλαρέσκειά μου». Ο Νίκος Κούνδουρος αυτοβιογραφείται με τις αποδοχές και τις εξιδανικεύσεις που επιφυλάσσει κάθε δημιουργός (ίσως και κάθε άνθρωπος) για τον εαυτό του.

Ο σκηνοθέτης, που πέθανε την περασμένη Τετάρτη σε ηλικία 90 ετών, έζησε την ιστορία του τόπου και συνδιαμόρφωσε το κινηματογραφικό – εικαστικό τοπίο του. Ο Νίκος Κούνδουρος εμφανίστηκε στην ελληνική κινηματογραφία το 1954, λίγο μετά την απελευθέρωσή του από τη Μακρόνησο, ενώ το τραύμα του εμφυλίου είναι πολύ νωπό. Γυρίζει τη «Μαγική πόλη» έχοντας ως συνεργείο τους Μακρονησιώτες φίλους του. Πρωταγωνιστούν ο Γιώργος Φούντας και η Μαργαρίτα Παπαγεωργίου (εμβληματική γυναικεία παρουσία των πρώτων ταινιών του) και, βέβαια, ένας προσφυγικός οικισμός – παραγκούπολη στην άκρη της Αθήνας. Εικόνες από χαμόσπιτα, λαμαρίνες, απλωμένες μπουγάδες, αυλάκια με βρώμικα νερά. Αυτές τις «κρυμμένες» από τον έξω κόσμο εικόνες, ο Κούνδουρος, με τη συμβολή της αλησμόνητης μουσικής του Μάνου Χατζιδάκι, τις κάνει τέχνη και πολιτική. Ο ίδιος ομολογεί: «Μεγάλωσα μέσα στον φόβο, γύρω μου ήταν μίσος και αίμα. Δεν μίσησα. Προσπάθησα μέσα από την τέχνη να το ξεπεράσω».

«Δράκος» και ανατροπή

Το 1956 γυρίζει τον «Δράκο», αλλάζοντας τον τρόπο με τον οποίο ο ελληνικός κινηματογράφος αντιμετώπιζε τους ήρωές του. Πρωτοπόρος σε αυτό, μαζί με τον Μιχάλη Κακογιάννη και τον Γιώργο Τζαβέλλα. Ο Κούνδουρος είχε τη φόρα του ανατροπέα και την ιδεολογία του στρατευμένου. Ο ταπεινός και ασήμαντος υπαλληλάκος Θωμάς (Ντίνος Ηλιόπουλος) ενδύεται, λόγω ομοιότητας, μια άλλη ταυτότητα: του διαβόητου, καταζητούμενου «δράκου», λαϊκού ήρωα και ειδεχθή εγκληματία, και σα να αναβιβάζεται η αυτοεκτίμησή του... Δώδεκα ταινίες περιλαμβάνει η φιλμογραφία του Νίκου Κούνδουρου. Δεν έχουν όλες τη νεορεαλιστική, εξπρεσιονιστική ή ρεαλιστική δύναμη των πρώτων ταινιών του («Οι παράνομοι», «Το ποτάμι»), ούτε τον παγανιστικό ερωτισμό τους («Μικρές Αφροδίτες»). Η εικαστικότητα των πλάνων του –σε σημείο παροξυσμού– που βασίζεται στις σπουδές του, ζωγραφικής και γλυπτικής, η αγάπη του για τη βυζαντινή τέχνη, η εμμονή του στα πρόσωπα των ηθοποιών. «Τα πρόσωπα είναι ένα ολόκληρο τοπίο, αρκεί να γίνει η σωστή διαχείριση», έλεγε.

«Ιδεολόγος της αταξίας»

Ο Νίκος Κούνδουρος ήταν άνισος δημιουργός και άνισος άνθρωπος: ζόρικος, ισχυρογνώμων, αμετροεπής και γενναιόδωρος, χαρισματικός, τρυφερός, ευφυής. Αρπαζε τη ζωή από τα μαλλιά και ορμούσε με διάθεση πολεμοχαρή στη μέρα του, σαν ταύρος σε υαλοπωλείο. Γενναίος και αυτοκαταστροφικός. Απειθάρχητος, «ιδεολόγος της αταξίας», όπως έλεγε ο ίδιος. Αλλά αυτόν δεν τον καθιστά λιγότερο σημαντικό δημιουργό ή λιγότερο πρωτοπόρο, καινοτόμο. Εζησε πολλές ζωές σε μία. Τιμήθηκε με βραβεία, διακρίσεις και φιλίες τις οποίες και ο ίδιος τίμησε (με τον Ελύτη, τον Χατζιδάκι, πολλούς άλλους), ήταν στον κύκλο των εξόριστων του Παρισιού επί δικτατορίας, έκτισε στέρεα σπίτια και δεσμούς. Αβολος άνθρωπος, όσο άβολος είναι και ο τόπος καταγωγής του, η Κρήτη.

Πριν από τρία χρόνια (2014), όταν ο ελληνικός κινηματογράφος γιόρταζε τα 100 χρόνια του είχα γράψει ότι «σε αυτήν την τούρτα γενεθλίων ο “Δράκος” έχει δίπλα του τον “Κυνόδοντα”. Είναι αταίριαστοι αλλά όχι άγνωστοι μεταξύ τους». Σύμπτωση: στο σημερινό φύλλο της εφημερίδας συνυπάρχουν ο Κούνδουρος και ο Λάνθιμος, ως υποψήφιος για Οσκαρ, στην 89η απονομή των βραβείων...