Στις 30 Οκτωβρίου 1938, ένας 23χρονος ηθοποιός κατάφερε να πανικοβάλει το αμερικανικό ραδιοφωνικό κοινό καλύπτοντας «ζωντανά» μια υποτιθέμενη εισβολή εξωγήινων. Διακόπτοντας συνεχώς το πρόγραμμα με ενημερώσεις για την πορεία της απόβασης, ο σχετικά άσημος, ακόμα, Ορσον Ουέλς και τα υπόλοιπα μέλη του Μercury Theatre, δημιούργησαν (τουλάχιστον σε κάποιους ακροατές) την εντύπωση πως οι Αρειανοί είχαν πράγματι προσγειωθεί στη Γη και οι προθέσεις τους ήταν κάθε άλλο παρά καλοπροαίρετες. Οπως θα αποδεικνυόταν λίγο αργότερα, η «απόβαση» ήταν απλώς μία πρωτότυπη, δραματοποιημένη εκδοχή του κλασικού μυθιστορήματος του H. G. Wells «Ο Πόλεμος των Κόσμων», στο πλαίσιο της εβδομαδιαίας εκπομπής «The Mercury Theatre on the Air». Οι οργισμένες επιστολές, με τις οποίες βομβαρδίστηκε το δίκτυο CBS τις επόμενες ημέρες, όχι μόνο δεν επηρέασαν τη δημοτικότητα του εν λόγω προγράμματος, αλλά του εξασφάλισαν έναν γενναιόδωρο χορηγό: τις σούπες Campbell.

Γεγονός-ορόσημο

Το πρωτοφανές για την εποχή γεγονός αναφέρεται συχνά ως ορόσημο στην ιστορία των πλαστών ειδήσεων. Το ενδιαφέρον είναι πως οι φήμες περί μαζικής υστερίας αργότερα αποδείχθηκαν εξίσου παραπλανητικές με τις πληροφορίες περί εξωγήινης εισβολής. Οι ακροατές της εκπομπής ήταν, στην πραγματικότητα, περιορισμένοι, και το μοναδικό καταγεγραμμένο περιστατικό ακραίας αντίδρασης ήταν η επίθεση μιας ομάδας κατοίκων του Νιου Τζέρσεϊ σε μία υδατοδεξαμενή, την οποία πέρασαν για... Αρειανό.

Τον περασμένο Μάρτιο, μάλιστα, ο «εφευρέτης» του World Wide Web, Τιμ Μπάρνερς-Λι, προειδοποίησε πως οι πλαστές ειδήσεις συνιστούν μία από τις τρεις σοβαρότερες ιντερνετικές απειλές του καιρού μας. Εντούτοις, η γέννηση των fake news δεν συμπίπτει με την έλευση του Διαδικτύου – οι ψευδείς ειδήσεις υπάρχουν τόσο καιρό όσο και οι αληθείς. «Τα fake news είναι ένας πολύ παλιός μηχανισμός απόπειρας ελέγχου της κοινής γνώμης», λέει στην «Κ» ο υποψήφιος διδάκτορας στο τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ Αγγελής Ζαρόκωστας, η έρευνα του οποίου εστιάζει στην ιστορία της πληροφορίας και της παραπληροφόρησης.

«Μια εξόφθαλμη περίπτωση διασποράς ψεύτικων ειδήσεων αφορά την υποτιθέμενη καθολική συνωμοσία Ιησουιτών για να δολοφονήσουν τον Κάρολο Β΄, μεταξύ 1678 με 1681. Η φήμη ξεκίνησε από κάποιον ιερέα ονόματι Titus Oates, ο οποίος απλώς εκμεταλλεύθηκε ένα ήδη αρνητικό κλίμα κατά των Καθολικών για να συμβάλει στην εξάπλωση της αντικαθολικής υστερίας στην Αγγλία και στη Σκωτία, προκαλώντας τον θάνατο 22 αθώων στην κρεμάλα».

Εξοικειωμένοι

Εν αντιθέσει με τους σύγχρονους του Oates ή ακόμα και του Ορσον Ουέλς, το σημερινό κοινό είναι σαφώς πιο εξοικειωμένο με τις πλαστές ειδήσεις, επομένως οι τόσο «πρωτόγονες» απόπειρες παραπληροφόρησης πιθανότατα δεν θα είχαν τον ίδιο αντίκτυπο. Παράλληλα, όμως, έχουν εξελιχθεί και οι τεχνικές για τη διασπορά ψευδών ειδήσεων μέσω Διαδικτύου, τις οποίες ενίοτε αναπαράγουν τα συμβατικά ΜΜΕ. Κάποιες φορές, η πλαστή είδηση είναι μια παραποιημένη εκδοχή της αλήθειας που οφείλεται στην απροσεξία κάποιου χρήστη των social media ή στη βιασύνη ενός δημοσιογράφου να «προλάβει» τους ανταγωνιστές του. To 2001, ένας ραδιοφωνικός σταθμός του Ντάλας ανακοίνωσε πως η Μπρίτνεϊ Σπίαρς είχε σκοτωθεί σε αυτοκινητικό δυστύχημα, ενώ το 2014 το δίκτυο MSNBC δημοσίευσε την είδηση πως ο Αξλ Ρόουζ των Guns N’ Roses είχε βρεθεί νεκρός στο σπίτι του, στο Δυτικό Χόλιγουντ. «Πρέπει να συνεχίσω να πληρώνω φόρους;» έσπευσε να αναρτήσει στο Twitter ο τραγουδιστής.

Συχνότερα, πρόκειται για συνειδητές απόπειρες παραπλάνησης της κοινής γνώμης με στόχο την ενίσχυση θεωριών συνωμοσίας, όπως η περιβόητη σύνδεση του εμβολίου MMR με τον αυτισμό ή απλώς για προπαγάνδα. Σύμφωνα με έρευνες του BBC, μόνο σε μία μικρή πόλη των Σκοπίων επτά διαφορετικοί οργανισμοί ειδικεύονται στη δημιουργία ψευδών ιστοριών για τις ανάγκες διαφημιστικών εταιρειών και πολιτικών κομμάτων με έδρα τις ΗΠΑ.