Οι τομείς με μεγάλη επιρρέπεια στη χρήση αδήλωτης εργασίας είναι ο τουρισμός, η σίτιση, οι κατασκευές, η γεωργία, οι οικιακές υπηρεσίες και το εμπόριο. «Μαύρη εργασία» παρέχουν όλες οι κοινωνικές ομάδες. Σύμφωνα, όμως, με τη σχετική έκθεση της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ILO) στην Ελλάδα υπάρχουν δύο βαθμίδες:

• μια «κατώτερη» που μπαίνει στη μαύρη απασχόληση ωθούμενη από ανάγκη (κυρίως νέοι και άτομα με οικονομικές δυσκολίες) και

• μία «ανώτερη βαθμίδα» που απαρτίζεται από επαγγελματικές ομάδες όπως δικηγόροι, γιατροί, λογιστές, οι οποίοι αποκομίζουν μεγάλα οφέλη από την αδήλωτη εργασία τους.

Την ίδια στιγμή, αυτοί αγοράζουν σχεδόν όσο κανείς άλλος αγαθά -π.χ. οικιακές υπηρεσίες καθαριότητας και συντήρησης- στη «μαύρη αγορά». Αδήλωτα αγαθά και αδήλωτες υπηρεσίες αγοράζουν το 24% των ανέργων αλλά και το 40% των αυτοαπασχολούμενων.

Δηλαδή, οι σχετικά εύποροι είναι αυτοί που έχουν περισσότερες πιθανότητες να επωφελούνται από την αγορά αδήλωτων αγαθών και υπηρεσιών. Τα επαγγέλματα με τη μεγαλύτερη τάση εισφοροαποφυγής είναι δικηγόροι, γιατροί, λογιστές, καθηγητές ιδιαίτερων μαθημάτων και μηχανικοί. Το πραγματικό εισόδημά τους μπορεί να είναι έως και 2,5 φορές μεγαλύτερο από το δηλούμενο.

Θλιβερή πρωτιά

Η αδήλωτη οικονομία στην Ελλάδα αγγίζει το 1/4 του επίσημου ΑΕΠ της χώρας. Διεθνείς μελέτες τοποθετούν την Ελλάδα μεταξύ των χωρών με τη μεγαλύτερη αδήλωτη οικονομία στην Ευρώπη, αν και την περίοδο 2008 - 2013 σημειώθηκε συρρίκνωσή της, τόσο στην ΕΕ των 27 όσο και στη χώρα μας. Εκτιμάται πως το 46,7% του ευρύτερου εργατικού δυναμικού δραστηριοποιείται ή έχει δραστηριοποιηθεί στη «μαύρη» εργασία.

Το 67,3% της συνολικής αδήλωτης εργασίας αφορά σε έμμισθη απασχόληση, εκ της οποίας το 54% είναι ατελώς δηλωμένη εργασία. Το 10,2% είναι αδήλωτη αυτοαπασχόληση και το 22,5% αμειβόμενες «εξυπηρετήσεις» στο πλαίσιο στενών κοινωνικών σχέσεων, όπως συγγενείς, φίλοι, γνωστοί και γείτονες. Καταλυτικό ρόλο στην επικράτηση της «μαύρης» εργασίας διαδραματίζει το υψηλό επίπεδο αυτοαπασχόλησης και το μεγάλο ποσοστό των μικρών επιχειρήσεων. Είναι ενδεικτικό πως το 2012 το χάσμα μεταξύ των πραγματικών εισπράξεων και των υπολογισμένων ποσών άγγιξε το 15% για το ΙΚΑ, το 25% για το Ενιαίο Ταμείο Ανεξάρτητα Απασχολουμένων (ΕΤΑΑ) και το 65% για τον ΟΓΑ, όπως αναφέρει το ethnos.gr. 

Για την αντιμετώπιση της μάστιγας, που στερεί εκατομμύρια ευρώ από τα ασφαλιστικά ταμεία, η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (ILO) κατέθεσε δέσμη 25 προτάσεων. Στην έκθεσή της για το φαινόμενο της εκτεταμένης εισφοροδιαφυγής -που θα απασχολήσει τη δεύτερη αξιολόγηση του φθινοπώρου- προτείνει τον συντονισμό και την ενοποίηση όλων των επιμέρους στρατηγικών και δράσεων, ενώ δίνει έμφαση στην πρόληψη. Μεταξύ άλλων, ζητά:

Δέσμη 25 προτάσεων

• Βελτίωση της αποτελεσματικότητας των ηλεκτρονικών συστημάτων, διαλειτουργικότητα και ανταλλαγή δεδομένων.

• Εκπαίδευση επιθεωρητών και στόχευση επιθεωρήσεων σε κλάδους κι επιχειρήσεις με διαδεδομένη αδήλωτη (π.χ. γεωργία και μικρές επιχειρήσεις).

• Εθελοντική εμπλοκή των κοινωνικών εταίρων στον εντοπισμό της αδήλωτης. Ενώσεις εργοδοτών θα μπορούσαν να ζητούν από επιχειρήσεις να αποδεικνύουν ότι συμμορφώνονται με φορολογικές και ασφαλιστικές υποχρεώσεις.

• Ρήτρα στις συμβάσεις δημοσίων έργων ώστε οι ανάδοχοι να δεσμεύονται να μην προσλάβουν αδήλωτους.

• «Λευκή λίστα» νόμιμων εργοδοτών. «Πιστοποιητικό έγκρισης» για όλες τις επιχειρήσεις που επιθυμούν να συμμετέχουν σε δημόσιους διαγωνισμούς.

• Κατάργηση εμποδίων ένταξης στην επίσημη οικονομία, με παράδειγμα καλής πρακτικής τον απλοποιημένο νόμο περί Απασχόλησης του 2010 στην Ουγγαρία.

• Επαναφορά της επεκτασιμότητας των συλλογικών συμβάσεων εργασίας. Η αναστολή επιτρέπει σε εργοδότες να καταβάλλουν τον νόμιμο κατώτατο μισθό σε ειδικευμένους, καταβάλλοντας ταυτόχρονα έναν αδήλωτο μισθό.

• Παροχή κινήτρων - συμβουλών στις επιχειρήσεις για ένταξη στην επίσημη οικονομία και προειδοποιητικές επιστολές σε επιχειρήσεις που εκτιμάται πως απασχολούν αδήλωτους.

• Επανεξέταση του συστήματος επιβολής κυρώσεων και είσπραξης προστίμων. Το ΣΕΠΕ προτείνει εξορθολογισμό του ύψους των προστίμων ανάλογα με τα κέρδη της επιχείρησης και παροχή κινήτρων στους εργοδότες (επιδότηση εισφορών) για ασφάλιση των εργαζομένων. ILO και ΕΕ παρατηρούν πως δεν απαιτείται μεταβολή των ποινών, καθώς τυχόν μείωσή τους θα μπορούσε να οδηγήσει σε αναίρεση της δυνατότητας του κράτους να επιδιώξει την αναγκαστική συμμόρφωση.

• Αποθάρρυνση της χρήσης μετρητών και κίνητρα για αύξηση ηλεκτρονικών πληρωμών.

• Κουπόνια παροχής υπηρεσιών για οικιακές υπηρεσίες, γεωργία.

• Εκπτώσεις φόρου για ιδιοκτήτες σπιτιών που προβαίνουν σε δηλωμένη απασχόληση οικιακών βοηθών και νόμιμων εργολάβων.

«Δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση στην ανάγκη ενίσχυσης του συμβουλευτικού και παραινετικού χαρακτήρα του ΣΕΠΕ και στην ισχυροποίηση του προληπτικού ρόλου του», δηλώνει ο ειδικός γραμματέας του Σώματος, Γιάννης Σούκος.

Η ΔΟΕ (ILO) επισημαίνει πως η Ελλάδα ακολουθεί μια προσέγγιση αναγκαστικής συμμόρφωσης αντί οικειοθελούς συνεργασίας, χωρίς να μεταφέρει καλές πρακτικές από άλλες χώρες. Για την ουσιαστική αντιμετώπιση του φαινομένου, σύμφωνα με την ILO, απαιτούνται:

• Αποκατάσταση της συνεχούς από το 2008 πτώσης του κατά κεφαλήν ΑΕΠ.

• Περιορισμός της διαφθοράς του δημόσιου τομέα (έχει αποδειχθεί πως όσο μεγαλύτερη είναι η διαφθορά στο Δημόσιο τόσο εκτενέστερη είναι η αδήλωτη εργασία).

• Μεγαλύτερες δαπάνες για επεμβάσεις στην αγορά εργασίας και στήριξη των πλέον ευπαθών ομάδων (π.χ. ανέργων).

• Επιμονή στην αύξηση των κοινωνικών δαπανών και μείωση της διευρυνόμενης εισοδηματικής ανισότητας.