Το ενδιαφέρον δεν έχει ατονήσει. Ο αναπληρωτής καθηγητής της Ιατρικής Σχολής Αθηνών Αντώνης Μαζαράκης δέχεται ακόμη τηλεφωνήματα υποψηφίων δωρητών σώματος. «Υπάρχουν και ορισμένοι που παρακαλούν», λέει και θυμάται την πρόσφατη συνομιλία του με μια γυναίκα. «“Τρέμω στη σκέψη”, μου είπε, “ότι θα πεθάνω και τα παιδιά μου που είναι άνεργα θα πρέπει να επιβαρυνθούν και με τα έξοδα της κηδείας”».

Από τις αρχές του 2016, όμως, μέχρι σήμερα το Εργαστήριο Ανατομίας Αθηνών δεν δέχεται νέες σορούς. Αρχική αιτία της διακοπής ήταν το ατύχημα που υπέστη τότε (από τοξικά υλικά) ο μοναδικός ταριχευτής που είχε απομείνει στο εργαστήριο μετά τη συνταξιοδότηση συναδέλφου του και τη μη πρόσληψη νέου εξειδικευμένου υπαλλήλου από το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ακολούθησαν εργασίες ανακαίνισης, ενώ εκκρεμεί η εγκατάσταση ψυκτικών θαλάμων συντήρησης και βαθιάς κατάψυξης. Οταν ολοκληρωθούν όλα τα έργα, σύμφωνα με τον διευθυντή του Ανατομείου Αθηνών Παναγιώτη Σκανδαλάκη, το εργαστήριο θα είναι εφάμιλλο με αντίστοιχα μεγάλων πανεπιστημίων του εξωτερικού.

Αυτή την περίοδο, το Ανατομείο Αθηνών έχει διαθέσιμες έξι σορούς, ενώ προς ταφή βρίσκονται άλλες οκτώ που έχουν κλείσει τον εκπαιδευτικό τους κύκλο. Εκατοντάδες φοιτητές Ιατρικής και Οδοντιατρικής, αλλά και ειδικευόμενοι γιατροί που ανανεώνουν τις γνώσεις τους παρακολουθούν κάθε έτος διδασκαλίες στο ανατομείο. «Θα μπορούσε ποτέ κάποιος να εμπιστευθεί πιλότο που έχει εκπαιδευθεί μόνο σε προσομοιωτή πτήσης και δεν έχει πετάξει ποτέ με πραγματικό αεροπλάνο;» λέει χαρακτηριστικά ο κ. Μαζαράκης. «Οι φοιτητές δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στο μάθημα της ανατομίας. Δεν το ξεχνούν ποτέ».

Η ιστορική εξέλιξη

Πέρα από την ανάπαυλα του τελευταίου έτους με τη μη αποδοχή δωρεών, η εύρεση ανθρωπίνου ιστού για τη διδασκαλία των φοιτητών Ιατρικής δεν ήταν πάντοτε σταθερή ή δεδομένη. Υπήρξαν εποχές στην ιστορία της ανατομίας στην Ελλάδα κατά τις οποίες το πτωματικό υλικό ήταν είτε ανεπαρκές είτε δυσεύρετο. Στη διδακτορική του διατριβή για το Ανατομείο Αθηνών ο Γιαννούλης Πιάγκος παρουσιάζει τις διαδοχικές φάσεις του εργαστηρίου από περασμένες δεκαετίες, όταν η διδασκαλία γινόταν σε σορούς καταδίκων, μέχρι την καθιέρωση του θεσμού της δωρεάς σώματος το 1981.

Το μακρινό 1840 ο Δαμιανός Γεωργίου - Ντράσκας, διάδοχος του καθηγητή Δημήτρη Μαυροκορδάτου, που είχε πεθάνει από φυματίωση, αναζητούσε σορούς για το μάθημα ανατομίας. Η δυσκολία ανεύρεσης όμως τον ανάγκασε να ζητήσει τη μεσολάβηση του στρατιωτικού νοσοκομείου, ώστε να δέχεται σορούς αυτοχείρων ή θανόντων στις φυλακές.

Τον επόμενο χρόνο το ανατομείο μεταφέρθηκε σε κτίριο πίσω από την Ακαδημία Αθηνών. Σε ένα μικρό δωμάτιο που είχαν διαθέσιμο οι διδάσκοντες χωρούσαν μόνο δύο ανατομικές τράπεζες, ενώ οι σοροί στοιβάζονταν τότε στο έδαφος. Περίπου τέσσερις δεκαετίες μετά χρησιμοποιήθηκαν νέες αντισηπτικές τεχνικές για την ταρίχευση και τα κοντινά νοσοκομεία συνέχιζαν να στέλνουν σορούς στο εργαστήριο. Το ακαδημαϊκό έτος 1884-1885 συγκεντρώθηκαν περισσότερες από 100 σοροί.

Μισόν αιώνα αργότερα ο καθηγητής Γεώργιος Σκλαβούνος εγκαινίασε το νέο ανατομείο στο Γουδί. Στο ισόγειο του κτιρίου χτίστηκαν μεγάλες δεξαμενές από μπετόν, όπου φυλάσσονται μέχρι και σήμερα οι σοροί. Σύμφωνα με τα στοιχεία που συγκέντρωσε ο κ. Πιάγκος, την περίοδο 1934-2011 (πριν και μετά την καθιέρωση της δωρεάς) διακινήθηκαν στο εργαστήριο περισσότερες από 3.300 σοροί. Οι 2.876 προέρχονταν από νοσοκομεία, οι 311 από ιδρύματα, οι 31 από φυλακές.

Οι δεξαμενές όπου φυλάσσονται οι σοροί είναι ορατές και σήμερα στον ίδιο χώρο. Οι περισσότερες βρίσκονται εκτός λειτουργίας, καθώς αναμένεται να γκρεμιστούν για να αντικατασταθούν από τους ειδικούς ψυκτικούς θαλάμους (χωρητικότητας 20 σορών ο καθένας) όταν προχωρήσει η διαγωνιστική διαδικασία. Τουλάχιστον τρεις δεξαμενές θα συνεχίσουν για κάποιο διάστημα τη λειτουργία τους εφεδρικά.

Σε μικρότερη, διπλανή αίθουσα έχουν τοποθετηθεί τρία μεταλλικά τραπέζια, ειδικό σύστημα απαγωγής αερίων και κλειστός χώρος παρασκευής των διαλυμάτων για να μειώνεται η πιθανότητα ατυχήματος. Οπως εξηγεί ο κ. Μαζαράκης, τα περισσότερα υλικά συγκεντρώθηκαν από διάφορα εργαστήρια της Ιατρικής Σχολής, όπου επί χρόνια έμεναν αναξιοποίητα.

Ο θεσμός της δωρεάς σώματος

Ο κ. Μαζαράκης διευκρινίζει ότι η δωρεά σώματος για την εκπαίδευση φοιτητών Ιατρικής μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνον εφόσον ο δωρητής είχε υπογράψει σχετική υπεύθυνη δήλωση. «Είναι μια συνειδητή πράξη», λέει ο αναπληρωτής καθηγητής. Δεν γίνονται δεκτές σοροί ανηλίκων. Αποκλείονται ακόμη από τη διαδικασία όσοι πέθαναν από λοιμώδεις νόσους (όπως ηπατίτιδα ή φυματίωση) και όσες σοροί έχουν υποστεί νεκροτομή.

Ο δωρητής, αφού υπογράψει υπεύθυνη δήλωση, θα πρέπει να τη θεωρήσει σε αστυνομικό τμήμα ή ΚΕΠ. Τη δήλωση συνυπογράφουν και ένας ή δύο πλησιέστεροι συγγενείς του. Αυτοί πρέπει να επικοινωνήσουν με το Ανατομείο Αθηνών μετά τον θάνατο του δωρητή. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, η μεταφορά στο εργαστήριο μπορεί να καθυστερήσει και 48 ώρες, εφόσον όμως το σώμα έχει διατηρηθεί σε ψυκτικό θάλαμο. Απαραίτητα συνοδευτικά έγγραφα για την παραλαβή μιας σορού είναι η ληξιαρχική πράξη θανάτου (όπου αναγράφεται ότι ο θανών ή η θανούσα είναι δωρητής σώματος), καθώς και πιστοποιητικό θανάτου και άδεια ταφής. Οι περισσότεροι εκ των δωρητών υπέγραφαν τη σχετική υπεύθυνη δήλωση για να συνδράμουν το επιστημονικό έργο. Τα τελευταία χρόνια, όμως, υπάρχουν και περιπτώσεις ανθρώπων που παρακινούνται από το υψηλό κόστος της ταφής.