Γράφει η Κακουδάκη Αλεξάνδρα, ψυχολόγος

Παρακάτω, θα σας προτείνουμε κάποιες αρχές για το σχεδιασμό κατάλληλων ανά περίπτωση παρεμβάσεων, σκοπός των οποίων είναι η ανάπτυξη ενός σεξουαλικά υγιούς ατόμου.

Επιγραμματικά, στο προηγούμενο άρθρο μας, το οποίο σχετίζεται με αυτό, μιλήσαμε για την σεξουαλικότητα των ατόμων με αυτισμό και το δικαίωμά τους τόσο στην έκφραση αυτής, όσο και στην σωστή εκπαίδευση και καθοδήγησή τους πάνω στο ζήτημα.

Η “άτυπη” εκπαίδευση ενός παιδιού αρχίζει τουλάχιστον από την ηλικία των τριών, όταν αρχίζουμε να του μαθαίνουμε ποιό είναι το κορίτσι και ποιό το αγόρι. Σε μεγαλύτερη ηλικία επίσης, μαθαίνουμε σε ένα παιδί την ονομασία των μερών του σώματος. Η εντατική και μεθοδευμένη ωστόσο εκπαίδευση, πρέπει να αρχίζει πριν ακόμα το άτομο μπει στην εφηβεία, ώστε κατά την περίοδο αυτή να είναι ήδη προετοιμασμένο και να μπορεί να μάθει και να εκπαιδευτεί, σε πιο πολύπλοκα ζητήματα. Κάθε πρόγραμμα πρέπει να είναι εξατομικευμένο. Αυτό σημαίνει ότι ο σχεδιασμός του, οι απαιτήσεις του και η έντασή του, πρέπει να ανταποκρίνονται στο γνωστικό επίπεδο του κάθε ατόμου και να δημιουργείται έπειτα από προσεκτική και σχολαστική αξιολόγησή του.

Σε άτομα χαμηλής λειτουργικότητας μπορεί να αρκεί η επικέντρωση στους κανόνες σεξουαλικής συμπεριφοράς σε δημόσιους ή μη χώρους, ενώ στα άτομα υψηλής λειτουργικότητας, μια βαθύτερη και πολυπλοκότερη προσέγγιση μπορεί να θεωρηθεί κατάλληλη. Για παράδειγμα, με τα άτομα της δεύτερης ομάδας, μπορούμε να εμβαθύνουμε στις σεξουαλικές σχέσεις, μιλώντας για την σπουδαιότητα σε αυτές, της ενσυναίσθησης, του σεβασμού και της εκτίμησης του άλλου ατόμου. Τα παραπάνω είναι απαραίτητα για να μπορέσει να υπάρχει μία επί ίσοις όροις σχέση αμοιβαίων συναισθημάτων, αγάπης, επιθυμίας και αποδοχής, τα οποία μπορούν να αναπτυχθούν μεταξύ ατόμων διαφορετικού αλλά και ίδιου φύλλου.

Γενικά ωστόσο, η εκπαίδευση πρέπει να περιλαμβάνει θέματα όπως τα γυναικεία και ανδρικά μέρη του σώματος, η σεξουαλική υγεία, η αναπαραγωγή και προφύλαξη, τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα και η προστασία από αυτά, η διαφορά μεταξύ σεξουαλικής και φιλικής σχέσης, οι φυλετικές διαφορές στην σεξουαλική συμπεριφορά και επιθυμία, οι σχέσεις, ο γάμος, η τεκνοποίηση, ζητήματα κακοποίησης και εκμετάλλευσης, ζητήματα προσωπικών ορίων, αυτό - εκτίμησης και άρνησης σε πιθανές σεξουαλικές προκλήσεις.

Πριν προχωρήσουμε, τονίζουμε την σπουδαιότητα της εκπαίδευσης, πάνω σε ζητήματα σεξουαλική κακοποίησης. Τα άτομα με αυτισμό είναι εξαιρετικά ευάλωτα σε τέτοιες συμπεριφορές. Η εκμάθηση του “όχι”, ως απάντηση σε μία ανεπιθύμητη σεξουαλική πρόσκληση και των προσωπικών ορίων, καθώς και των συμπεριφορών που θεωρούνται αποδεκτές προς το άτομο, είναι σημαντικές, γιατί μπορούν να το προστατέψουν από ανεπιθύμητες καταστάσεις. Αντίστοιχα επίσης για να μην γίνει θύτης το άτομο με αυτισμό, η κατανόηση των συναισθημάτων του άλλου, ο σεβασμός της ιδιωτικότητας και ο αυτοέλεγχος, είναι ζητήματα που πρέπει να ενταχθούν στο πρόγραμμα που σχεδιάζουμε. Μέσα από παιχνίδι ρόλων και διαφορετικά σενάρια μπορούμε να φέρουμε το άτομο αντιμέτωπο με διαφορετικές, πολύπλοκες και απαιτητικές καταστάσεις ,ώστε να του μάθουμε να αντιδρά με τον ασφαλέστερο τρόπο, τόσο για τον ίδιο όσο και το άτομο απέναντί του.

Οι παρεμβάσεις γενικά, πρέπει να είναι οπτικές κατά προτίμηση, να ενθαρρύνουν την μίμηση και το παιχνίδι ρόλων, να είναι ειδικές και όχι γενικές, σύντομες, συνεχής, ξεκάθαρες και εξειδικευμένες, να διδάσκονται και να σχεδιάζονται με γνώμονα τις πραγματικές συνθήκες ζωής και τις προκλήσεις της και να επαναλαμβάνονται συχνά. Πρέπει επίσης, να δουλεύεται ένα ζήτημα τη φορά ή αν το επιτρέπει το γνωστικό επίπεδο του ατόμου, μέχρι δύο.

Μέθοδοι διδασκαλίας είναι η μαγνητοσκόπηση πραγματικών ή φανταστικών καταστάσεων τις οποίες βλέπουμε μαζί με το άτομο και έπειτα ακολουθεί συζήτηση. Άλλοι μέθοδοι είναι η αλληλεπίδραση με του συνομήλικους, η προσωπική συμβουλευτική και η εκμάθηση κατάλληλων ανά περίσταση κοινωνικών δεξιοτήτων, η δημιουργία κοινωνικών ιστοριών, η μάθηση μέσω υπολογιστών, η εκμάθηση σεναρίων ανά περίπτωση και άλλες. Γενικά, οι ανοικτές συζητήσεις πάνω στο θέμα, πρέπει να είναι στο προσκήνιο, ειδικά όταν μιλάμε για ένα έφηβο ή προέφηβο υψηλής λειτουργικότητας. Η γενίκευση των μαθημένων δεξιοτήτων, των τεχνικών προσέγγισης και αυτοσυγκράτησης πρέπει να γίνεται σταδιακά και με πολύ βοήθεια και υπομονή, καθώς πιθανόν να χρειαστεί να γυρίζουμε στους κανόνες ξανά και ξανά και ειδικά σε μέρη με πολλαπλά ερεθίσματα.

Ένα τεράστιο ζήτημα που απασχολεί του γονείς, τους κηδεμόνες και τους φροντιστές είναι αυτό τους αυνανισμού. Συνήθως αρχίζει στην προεφηβική ηλικία, αλλά μόλις οι έφηβοι/ες βιώσουν το πρώτο οργασμό μέσω αυτού, έχει παρατηρηθεί ότι η δραστηριότητα αυξάνεται. Ο αυνανισμός μπορεί επίσης να είναι μέρος της στερεοτυπίας ενός ατόμου. Στην πρώτη περίπτωση είναι σημαντικό ο/η έφηβος να καταλάβει ότι πρέπει να ισορροπεί ανάμεσα στις δραστηριότητές του/της. Μπορούμε να βοηθήσουμε λέγοντάς για παράδειγμα ότι είναι καλό να αυνανίζεται κάποιος στο κρεβάτι του ή το βράδυ, ενώ την ημέρα είναι καλό έχει άλλες δραστηριότητες. Σε περίπτωση δημόσιου αυνανισμού, καλό είναι, κατ’ αρχήν να διακόπτουμε λέγοντας για παράδειγμα: “Ξέρω ότι αυτό σου αρέσει, και καλά κάνει και σου αρέσει, αλλά είναι κάτι ιδιαίτερο και πολύ προσωπικό”. Αν υπάρχει κάποιο πρόγραμμα ή συμφωνία για προσπάθεια μείωσης της δραστηριότητας, κατά τη διάρκεια της ημέρας, μπορούμε να δείξουμε και να υπενθυμίσουμε το πρόγραμμα που έχουμε από κοινού φτιάξει, ενώ πρέπει να υπενθυμίσουμε ποιοί είναι οι κατάλληλοι τρόποι και χώροι για να εκφραστεί αυτή η ανάγκη.

Στην δεύτερη περίπτωση (στερεοτυπία), η συμπεριφορά πρέπει και πάλι να διακοπεί. Μπορούμε αμέσως να ανακατευθύνουμε την προσοχή του ατόμου, σε δραστηριότητα που απαιτεί την χρήση και των δύο χεριών ή σε δραστηριότητα που απαιτεί πνευματική ή/και σωματική κόπωση. Καλό είναι να έχουμε γενικότερα κατά νου ότι, ο συνεχής αυνανισμός μπορεί να οφείλεται σε έλλειψη προγράμματος, σε έλλειψη εκπαίδευσης, σε έλλειψη ιδιωτικού χώρου και χρόνου, σε αυστηρές συμπεριφορές και συμπεριφορές τιμωρίας των γονέων και φροντιστών, ακόμα και σε έλλειψη απτικών ερεθισμάτων.

Η περίπτωση να υπάρξουν και να υπάρχουν, σχετικά προβλήματα συμπεριφοράς ή δυσκολία στην εκμάθηση των κατάλληλων συμπεριφορών, είναι μεγάλη. Η προσεκτική αξιολόγηση του εκπαιδευτικού προγράμματος που έχουμε σχεδιάσει, των τρόπων διδασκαλίας και όλων των παραγόντων που μπορούν να επηρεάσουν το άτομο, είναι κατ’ αρχήν απαραίτητες. Πιθανόν να χρειάζεται περισσότερη και εντατικότερη εκπαίδευση ή αλλαγή κάποιων σημείων του ίδιου του προγράμματος. Όπως και σε όλες τις προβληματικές συμπεριφορές, αυτό που προτείνουμε είναι η αποκωδικοποίηση της συμπεριφοράς και των γεγονότων που προηγήθηκαν (κυρίως) και ακολούθησαν αυτήν. Η πολύπλευρη και πολυδιάστατη προσέγγισή της, βοηθάει να βρούμε ευκολότερα και με μεγαλύτερη ακρίβεια το σημείο, μέσα από το οποίο μπορούμε να παρέμβουμε αποτελεσματικότερα.

Μην ξεχνάμε τέλος, ότι η έκφραση της σεξουαλικότητας και της σεξουαλικής επιθυμίας είναι δικαίωμα κάθε ανθρώπου, ανεξαρτήτως αναπηρίας. Πριν από την οποιαδήποτε προσπάθειά μας να βοηθήσουμε ένα άτομο με αυτισμό στην σεξουαλική του διαπαιδαγώγηση, πρέπει να κατανοήσουμε ποιά είναι τα δικά μας κίνητρα και τα δικά μας συναισθήματα και απόψεις απέναντι στο συγκεκριμένο ζήτημα. Πρέπει να κατανοήσουμε πώς νιώθουμε για τους εναλλακτικούς τρόπου έκφρασης, όπως η αυτοϊκανοποίηση και να κατανοήσουμε τις ανάγκες των ατόμων με αυτισμό, για ορθή και αποδεκτή σεξουαλική συμπεριφορά. Σε κάθε περίπτωση, η αξιολόγηση των αναγκών και ο συνεχής επαναπροσδιορισμός των στόχων, εφόσον επιβάλλεται, είναι απαραίτητη, ώστε να μπορέσουμε να βοηθήσουμε στο έπακρο στην ανάπτυξη ενός υγιούς σεξουαλικά ατόμου.